Տրանսպորտի գլխավոր տեսակները

Տնտեսության նյութական արտադրության ճյուղերի շարքում տրանսպորտն ու կապը տարբերվում են նրանով, որ նյութական բարիքներ չեն ստեղծում: Տրանսպորտի միջոցով իրականացվում է արտադրության ճյուղերի ու ձեռնարկությունների միջև հումքի փոխադրումը,  ինչպես նաև պատրաստի արտադրանքը հասնում է սպառողին: Եվ քանի որ փոխադրումների վրա կատարվում են ծախսեր (փոխադրողների աշխատավարձ, վառելիքի ծախս և այլն), ապա դրանք մտնում են ապրանքների արժեքների մեջ, այսինքն` «ստեղծում» են նյութական արժեք: Այդ իսկ պատճառով բեռնատար տրանսպորտը համարվում է նյութական արտադրության ճյուղ, իսկ ուղևորատար տրանսպորտը՝ ոչ արտադրական ոլորտի ճյուղ:
 

Կապը նույնպես ապահովում է մարդկանց, տնտեսության տարբեր ճյուղերի ու արտադրությունների միջև որոշակի հեռավորության վրա տեղեկատվության փոխանցումը տարբեր տեխնիկական միջոցներով: 
 

Տրանսպորտը և կապը միասին հաղորդակցության միջոցներ են: Եթե տրանսպորտի դեպքում հաղորդակցությունն իրականացվում է տրանսպորտային միջոցներով  (ավտոմոբիլ, նավ, գնացք և այլն), ապա կապն ապահովում են կապի միջոցները (հեռախոս, ռադիո, հեռուստացույց, համակարգիչ և այլն): Տրանսպորտի և կապի միջոցները հումքը, արտադրանքը և տեղեկությունը տեղափոխում են հաղորդակցության ուղիներով (ճանապարհներ, էլեկտրահաղորդման գծեր, համացանց և այլն):

Տրանսպորտային համակարգի զարգացվածությունը գնահատվում է մի շարք ցուցանիշներով, որոնցից առավել կարևոր են ուղևորաշրջանառությունն ու բեռնաշրջանառությունը, ինչպես նաև տրանսպորտային ցանցի խտությունը:

Ուղևորաշրջանառությունն ու բեռնաշրջանառությունը համապատասխանաբար որևէ տարածքում տեղափոխված ուղևորների քանակի կամ բեռների զանգվածի և դրանց տեղափոխման միջին հեռավորության արտադրյալն են: Ուղևորաշրջանառության չափման միավորն է մարդ*կմ, իսկ բեռնաշրջանառությանը՝ տ*կմ:

Տրանսպորտային ցանցի խտությունը միավոր մակերեսում առկա հաղորդակցության ուղիների երկարությունն է:

Այսպիսով, տրանսպորտային ցանցի խտությունը հաշվելու համար անհրաժեշտ է տվյալ տարածքում (երկրում, մարզում և այլն) առկա բոլոր հաղորդակցության ուղիների գումարային երկարությունը բաժանել այդ տարածքի մակերեսին: Սակայն, քանի որ հաճախ ստացված ցուցանիշը շատ փոքր է լինում, ընդունված է կատարել վերահաշվարկ յուրաքանչյուր 100 կամ 1000 կմ² մակերեսի համար: Այդ նպատակով ստացված խտության ցուցանիշը պարզապես անհրաժեշտ է բազմապատկել 100-ի կամ 1000-ի: Հնարավոր է նաև հաշվարկել տվյալ տարածքում տրանսպորտի որևէ առանձին տեսակի ցանցի խտությունը: Այդ դեպքում նույն սկզբունքով տրանսպորտի կոնկրետ տեսակի ուղիների երկարությունը բաժանում են տվյալ տարածքի մակերեսին և ստացված արդյունքը բազմապատկում 100-ով կամ 1000-ով:

Տրանսպորտային միջոցներ

ինքնաթիռ	նավ
ավտոմոբիլ	գնացք

Կապի միջոցներ

հեռուստացույց	համակարգիչ
ռադիո	հեռախոս

Հաղորդակցության ուղիներ

էլեկտրահաղորդման գծեր	ասֆալտապատ ճանապարներ
երկաթուղիներ	համացանց

Բուսաբուծություն

Բուսաբուծությունը համաշխարհային գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղն է, իսկ առանձին երկրներում՝ երկրորդը, օրինակ՝ Գերմանիա, Դանիա: Այն բնակչությանը մատակարարում է բուսական ծագման տարբեր սննդամթերք, արդյունաբերությանը՝ հումք, իսկ անասնապահությանը՝ կեր: Աշխարհում մշակում են մոտ 1600տեսակի մշակաբույսեր, իսկ Հայասանում՝ ավելի քան 100:

Ըստ կիրառական նշանակության տարբերում են հացահատիկային (բրինձ, ցորեն, եգիպտացորեն, գարի, վարսակ, աշորա), ձիթատու (արևածաղիկ, ձիթապտուղ, կոկոսյան և յուղատու արմավենի), շաքարատու (շաքարի ճակնդեղ, շաքարեղեգ), թելատու (բամբակ, ջուտ, սիսալ, վուշ), կաուչուկատու (հևեա) և այլ տեխնիկական մշակաբույսեր:

Հացահատիկային մշակաբույսեր

ցորեն	գարի	եգիպտացորեն	բրինձ

Հացահատիկի արտադրությունը համաշխարհային գյուղատնտեսության հիմքն է, քանի որ հացահատիկը մարդու ամենակարևոր պարենամթերքն է: Հացահատիկային մշակաբույսերի մեջ ցանքատարածությամբ առաջին տեղում է ցորենի մշակությունը: Ցորենի հայրենիքը Հարավարևմտյան Ասիան է՝ Հայկական լեռնաշխարհի հետ միասին: Այն մշակում են հիմնականում բարեխառն լայնություններում:

Օրինակ

Ցորենի մշակությամբ առաջատար են Հնդկաստանը, Չինաստանը, Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը, Ֆրանսիան և այլն:

Բրնձի հայրենիքը Չինաստանն է: Այն ջերմասեր և խոնավասեր բույս է, այդ պատճառով էլ մշակվում է հասարակածային, մերձհասարակածային, արևադարձային և մերձարևադարձային գոտիներում:

Օրինակ

Բրինձ արտադրող գլխավոր երկրներն են Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ինդոնեզիան, Բանգլադեշը, Վիետնամը և այլն:

Եգիպտացորենի հայրենիքը Մեքսիկան է, իսկ Եվրոպա եգիպտացորենը բերվել է Ք. Կոլումբոսի ճանապարհորդությունների արդյունքում: Եգիպտացորենի մշակության տարածքները գրեթե համընկնում են ցորենի մշակության հետ: Այս մշակաբույսի գլխավոր արտադրողներն են ԱՄՆ-ը, Չինաստանը, Բրազիլիան:

Թվային տեխնոլոգիաների արտադրություն

«Թվային տնտեսություն» եզրույթին անդրադարձել են տարբեր տեսաբաններ և հետազոտողներ: Ըստ մի շարք վարկածների’ առաջին անգամ եզրույթն օգտագործվել է 1990-ականներին ճապոնիայում։ Թվային է համարվում այն տնտեսությունը, որը հիմնված է տեղեկատվական և համակարգչային տեխնոլոգիաների օգտագործման վրա,

«Թվային տնտեսությունը համացանցում համակարգչային և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների սերտաճումը և տեղեկատվության ու տեխնոլոգիաների առաջացող հոսքն է, որը խթանում է
էլեկտրոնային առևտրի զարգացումը և առաջացնում կազմակերպական կառուցվածքի լայնածավալ փոփոխություններ»:

Հայաստանի Հանրապետության տեխնոլոգիական ոլորտի զարգացումն անցել է 2 հիմնական փուլերով՝ խորհրդային և հետխորհրդային։
Համակարգիչների և հարակից սարքավորումների նախագծման ու արտադրման նպատակով 1956 թվականին ստեղծվել է Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների (ԵՄՄ) Գիտահետազոտական ինստիտուտին։ Արդեն 1959 թվականին ինստիտուտը նախագծել է վակումային սարքերով աշխատող 1-ին սերնդի «Արագած», 1961 թվականին՝ կիսահաղորդիչ տարրերով աշխատող 2-րդ սերնդի «Հրազդան» համակարգիչները։ 1960-ական թվականների սկզբին ինստիտուտն սկսել է նախագծել հզոր Էլեկտրոնային Հաշվիչ Մեքենաներ, ավտոմատ հսկիչ համակարգեր, ինչպես նաև օպերացիոն համակարգեր, ցանցային և կիրառական այլ ծրագրեր։

Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների Գիտահետազոտական ինստիտուտն ԽՍՀՄ առաջատար մասնագիտացված հաստատությունն էր, որը մշակել է «Նաիրի» միկրոծրագրային համակարգչային համակարգը։ Նաիրին 1963 թվականին Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտի կողմից մշակած երկրորդ սերնդի համակարգիչ է եղել, որն ստեղծվել է ճարտարագիտական նպատակների համար։ Մինչ 1975 թվական արտադրվել է 500 Նաիրի համակարգիչ։ Նաիրին ցուցադրվել է չորս միջազգային ցուցահանդեսում։

Թվային տնտեսության վարկանիշային դասակարգումները հնարավորություն են ընձեռում գնահատելու տվյալ երկրի ՏՀՏ – (տեղեկատվական Հաղորդակթության տեխնոլոգիաներ) ենթակառուցվածքի որակը։ Երբ երկիրն օգտագործում է տեղեկատվական և հեռահաղորդակցական տեխնոլոգիաները գործունեության ավելի ու ավելի շատ ոլորտներում, ապա տնտեսությունը դառնում է ավելի թափանցիկ և արդյունավետ: Միջազգային տարբեր ցուցանիշների հաշվարկի և դասակարգումների միջոցով այս կամ այն երկիրը հնարավորություն է ստանում գնահատելու տեխնոլոգիական նախաձեռնություններում սեփական հաջողությունները համեմատելով դրանք այլ երկրների հետ:

Արդյունաբերության այլ ճյուղեր

Նախորդ դասերին դուք ծանոթացաք արդյունաբերության հիմնական ճյուղերին, որոնք որոշում են մեր երկրի տեղն աշխատանքի միջազգային բաժանման մեջ: Ամեն մի երկիր ունի նաև օժանդակ և տեղական նշանակության արդյունաբերության ճյուղեր, որոնք հիմնականում աշխատում են երկրի ներքին պահանջները բավարարելու համար և սպասարկում են հիմնական ճյուղերին: ՀՀ-ում այդպիսիք են շինանյութերի, ապակու-հախճապակու և փայտամշակման արտադրական ճյուղերը:
Շինանյութի արդյունաբերություն: ՀՀ տնտեսության առաջատար ճյուղերից է շինարարությունը,, որի պահանջները տարատեսակ շինանյութերի նկատմամբ տարեցտարի աճում են:
Հայտնի է, որ զանգվածային կիրառություն ունեցող տեղական շինանյութեր (շինարարական քար, ավազ, կավ) կան գրեթե ամենուրեք: Ընդ որում` դրանք մեծածավալ են և ոչ տրանսպորտահարմար: Ուստի և դրանց արտադրության ծավալը հիմնականում կախված է տեղական պահանջներից և սովորաբար արտահանման նպատակ չի հետապնդում:

ՀՀ մեքենաշինությունը

Մեքենաշինության նշանակությունը երկրի տնտեսական կյանքում շատ ﬔծ
է: Չկա մարդու գործունեության ﬕ բնագավառ, որտեղ չկիրառվի ﬔքենաշինու-
թյան այս կամ այն ենթաճույղի թողարկած արտադրանքը: Գլխավորապես ﬔ-
քենաշինության շնորհիվ է, որ կատարվում են տնտեսության տեխնիկական
վերազինում, արտադրության ավտոմատացում ու կոմպյուտերացում:
Շնորհիվ ﬔքենաշինթյան վճռական դերի տնտեսության բոլոր ճյուղերի
համար` այդ ճյուղի աճի տեմպը սովորաբար ավելի բարձր է լինում, քան մյուս
ճյղերինը:
Եթե որևէ երկրում կա զարգացած ﬔքենաշինություն, դա նշանակում է, որ
բարձր են այդ երկրի տնտեսական զարգացման մակարդակը և արտադրա-
կան մշակույթը:
Մինչխորհրդային Հայաստանում ﬔքենաշինության ճյուղն ըստ էության
բացակայում էր: Խորհրդային տարիներին այն դարձավ արդյունաբերության
առաջատար և աﬔանաարագ զարգացող ճյուղը: Այն առաջին տեղն էր գրավում բոլոր հիﬓա կան տնտեսական ցուցանիշներով: Նրան բաժին էր ընկնում հանրապետության արդյունաբեր թյան համախառն արտադրանքի 1/3-ից ավելին, արտադրանքն արտահանվում էր արտասահ մանյան տասնյակ երկրներ: Մեքենաշինական առաջին խոշոր գործարանները ﬔր երկրում հիﬓադրվել են 1940-ական թվականներին: Դրանց հաջորդող ընդաﬔնը 3-4 տասնամյակների ընթացքում ﬔքենաշինության ճյուղն այնքան զարգացավ, որ երկր տիրապետող դիրք գրա վեց: Ի՞նչ պայմաններ նպաստեցին խորհրդային տարիներին ﬔքենաշինության այդպիսի արագ թռիչքին: Չէ՞ որ այնպիսի կարևոր պայման, ինչպիսին սև ﬔտաղների արտադրթյունն է, Հայաստանում գրեթե բացակայում էր: «Գաղտնիքն» այն է, որ մյուս` նպաստավոր պայմանները շատ ավելի զորեղ գտնվեցին:
Առաջին` արագ աճող աշխատանքային ռեսուրսները, որոնք աչքի էին ընկնում հաﬔմատաբար բարձր կրթական մակարդակով: Իսկ դա հեշտացնում էր ﬔքենաշինությանը ինժեներատեխնիկական որակյալ բանվորական կադրերով ապա հովելը:
Երկրորդ` հանրապետությունում թողարկվում էին գրեթե բոլոր հիﬓական նյութերը, որոնք անհրաժեշտ են ﬔքենաներ արտադրելու համար` պղինձ ալյուﬕն, էլեկտրալարեր, պլաստմասսա, ապակյա թելեր այլ ﬔկուսիչ նյութեր, տեխնիկական բյուրեղաքարեր, լաքեր, ներկեր և այլն:
Երրորդ` ﬔքենաշինական արտադրանքի նկատմամբ ﬔծ պահանջարկ էր ներկայացնում ոչ ﬕ այն տեղական, այլև նախկին ԽՍՀՄ տարբեր հանրապետությունների և արտասահմանյան բազմաթիվ երկրների տնտեսությունը: Այս պայմաններն էլ հենց որոշել են ﬔր երկրի ﬔքենաշինական համալիրի արտադրական դիմագիծը և ճյուղային կառուցվածքի գլխավոր առանձնահատկությունները:

Մետալուրգիան ՀՀ-ում

Մետալուրգիան Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերության հնագույն և առաջատար ճյուղերից է։ Հայտնի է, որ մետաղի ստացումն անցնում է տեխնոլոգիական մի քանի փուլ՝ սկսած հանքանյութի հանույթից, հարստացումից մինչև մետաղի ձուլումը և գլանվածքի ստացումը։ ՀՀ մետալուրգիական համալիրը բաղկացած է մի քանի ճյուղերից՝ պղնձի, մոլիբդենի, բազմամետաղների և ոսկու։ Մետաղաձուլությունը ՀՀ տնտեսության գերակա ուղղություններից է։ Մեր երկիրն ունի բավարար պայմաններ՝ բարձր արդյունավետ բնապահպանական առումով մաքուր մետալուրգիական բազմաճյուղ արդյունաբերություն զարգացնելու համար։ Այն ամբողջությամբ պետք է հենվի սեփական հանքավայրերի, ինչպես նաև լեռնահանքային արդյունաբերության կուտակած թափոնների օգտագործման վրա։ Սակայն ՀՀ-ում լեռնահանքային արդյունաբերության զարգացման ուղությունները պետք է բացառապես հիմնվեն էկոլոգիական գերծոնների առաջնահերթ հաշվառման վրա։

Գունավոր մետալուրգիան ծանր արդյունաբերության ճյուղ է։ Ընդգրկում է հանքավայրի հետազոտումը, հանքանյութի արդյունահանումը և հարստացումը, գունավոր, հազվագյուտ, թանկարժեք մետաղների և նրանց համաձուլվածքների արտադրությունն ու առաջնային մշակումը, ինչպես նաև բնական ալմաստի հանույթը և արհեստական ալմաստների արտադրությունը։ Զբաղվում է նաև երկրորդային մետալուրգիական հումքի վերամշակմամբ, մետաղների մաքրմամբ, տարբեր մետաղափոշիների, ձուլվածքների, մաքուր-գերմաքուր, ծանր, թեթև, ազնիվ, հազվագյուտ, ցրված, ռադիոակտիվ մետաղների, նրանց աղերի, միացությունների, ուղեկցող քիմիական արտադրանքների, Էլեկտրոդային և խարամասիտալային իրերի, կիսահաղորդիչների և այլ նյութերի արտադրությամբ։

ՀՀ վառելիքաէներգետիկ համալիր

Վառելիքաէներգետիկ համալիրն այն հիմքն է, որի վրա ներկայումս զարգանում է յուրաքանչյուր երկրի տնտեսությունը։ Այն ապահովում է տնտեսության բոլոր ճյուղերի և բնակչության ՝ վառելիքի ու էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը։ Այդ համալիրն է, որ վառելիքի տարբեր տեսակների այրումից (ածուխ, նավթ, բնական գազ) կուտակված էներգիան, գետերի և քամու մեխանիկական էներգիան, Երկրի ընդերքի և Արևի ջերմային էներգիան հատուկ կառուցված կայաններում փոխարկում է էլեկտրակամ էներգիայի և էլեկտրահաղորդման գծերով փոխանցում սպառողին։

Մեր հանրապետության տարածքում առայժմ հանքային վառելիքի նշանակալից արդյունաբերական պաշարներ հայտնաբերված չեն։ Իսկ հայտնաբերված ՝ ածխի (Իջևան) և տորֆի (Վարդենիս) պաշարներն աննշան են և ունեն տեղական նշանակություն։ Վառելիքը գրեթե ամբողջությամբ ներմուծվում է դրսից։ Բնական գազ ստացվում է Ռուսաստանից և Իրանից եկող գազամուղներով, նավթ, նավթամթերքներ և քարածուխ ՝ երկաթուղային տրանսպորտով։ Մեր երկիրը լավ ապահովված է ջրաէներգետիկ ռեսուրսներով, որոնց յուրացումը սկսվել է միջխորհրդային տարիներին։ Առաջին ջրաէլեկտրակայանը կառուցվել է 1903թ. Կապանի մոտակայքում ՝ Ողջի գետի հովտում։ Հայաստանի Հանրապետության վառելիքային հաշվեկշռում ամենամեծ բաժինն ունի գազը։ Գազը Հայաստան է մուտք գործել 1960թ.: Սա հնարավորություն տվեց 1963թ. Երևանում կառուցել առաջին ջերմաէլեկտրակայանը։ Մինչ այդ Հայաստանը ջրաէներգետիկ երկիր էր, քանի որ ամբողջ էլեկտրաէներգիան ստացվում էր ջրէկ-ներում։ Ներկա պահին Ադրբեջանի տարածքով Հայաստան եկող գազամուղը չի գործում։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործում է գազամուղների ներքին ցանցը, որն ընդգրկում է բոլոր խոշոր քաղաքները և դրանց բնակավայրերը։ Հայաստան ներկրվող գազի հիմնական մասը ջերմային էլեկտրակայաններում փոխարկվում է էլեկտրաէներգիայի։ ՀՀ էլեկտրատնտեսությունը հանրապետական միասնական էներգահամակարգ է, որը բարդ համակարգ է։ Դրա մեջ մտնում են էլեկտրակայանները:

Էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը ոչ միայն բավարարում է հանրապետության ներքին պահանջներն, այլ հնարավորություն է տալիս արտահանել։

Էլեկտրակայաններն բաշխվում են հետևյալ կերպ.

• Ջրային — 30-ից ավել կայան (գումարային հզորությունը 1,19մլն կՎտ)
• Ջերմային — 3 կայան (գումարային հզորությունը 1,91 մլն կՎտ)
• Ատոմային — 1 կայան (հզորությունը ՝ 0,82 մլն կՎտ), բաղկացած է երկու բլոկից (ներկա պահին գործում է մեկը ՝ 0,41 մլն կՎտ հզորությամբ)։
• Հողմնային — հզորությունը 4000 կՎտ է։

Էլեկտրակայանի արտադրված էլեկտրաէներգիայի քանակը կախված է ոչ միայն հզորությունից, այլև նրանից, թե էլեկտրակայանը տարվա ընթացքում քանի ժամ է աշխատում լրիվ հզորությամբ, այսինքն ՝ այդ քանակը հավասար է տեղակայված հզորության և աշխատած ժամերի արտադրյալին։

Այժմ ՀՀ էլեկտրաէներգիայի արտադրության կառուցվածքում առաջատարը ջերմային էներգետիկան է շուրջ 42%-ով, իսկ ջրային էներգետիկան միակն է, որ կախված բէ ներմուծվող էներգակիրներից և կարող է աշխատել նույնիսկ տրանսպորտի շրջափակման պայմաններում։ Ճանապարհորդելիս մարդիկ իրենց բնակավայրի հարևանությամբ տեսնում են երկաթյա սյուներով «քայլող» մետաղյա լարերի։ Դրանք երկրի տնտեսության «արյունատար անոթներն» են, որոնցով էլեկտրաէներգիան արտադրության վայրից հաղորդվում է սպառողին։ ՀՀ-ում ամենաերկար ու հզորը Հրազդան-Սևանի ավազանից ՝ Զանգեզուր ՝ 220հազ. վոլտ լարման էլեկտրահաղորդման գիծն է։ Դրանից ճյուղավորվում են 110հազ. և 35հազ. վոլտ լարման գծեր, որոնք էլ իրենց հերթին սկիզբ են տալիս բաշխիչ ցանցը կազմող ցածր լարման գծերին ու էլեկտրաէներգիան հասցնում են բոլոր քաղաքներն ու գյուղերը։

Հայաստանի արդյունաբերությունը

Հայաստանի արդյնաբերթյնը խորհրդային տարիներին ձեւավորվեց որ-
պես տնտեսության առաջատար ճյուղ: Մինչև անկախացմը Հայաստանի
արդյունաբերության բաժինը ՀՆԱ-մ ավելին էր, քան մնացած բոլոր ճյուղերինը
միասին վերցրած: Արդյունաբերությունն էր որոշում երկրի արտադրական դիմա-
գիծը եւ տեղը աշխատանքի միջազգային բաժանման համակարգում:
Արդյնաբերությունն այդպիսի տիրապետող դիրք գրավեց իր զարգացման շատ
բարձր տեմպերի շնորհիվ: Մինչեւ 1988 թ. Սպի տակի երկրաշարժն այն առնվազն
600 անգամ ավելի արտադրանք էր թողարկում, քան 1920-ական թթ. վերջին:
Խորհրդային Միության հանրապետությունների շարքում Հայաստանն արդյունա-
բերության զարգացման տեմպերով գրավում էր առաջին տեղը:
Նշենք մի հատկանշական փաստ եւս. 1913 թ. արդյունաբերական ձեռնարկություններ կային ընդամենը 8 բնակավայրմ: Դրանք էին Երեւանը, Ալա վերդին,
Գյումրին, Արտաշատը, Կապանը, Մեղրին, Գավառը եւ Դիլիջանը: Արդյունաբերության մեջ զբաղվածների թիվը չէր գերազանցում 6հազ․ մարդը։

ՀՀ խոշոր քաղաքները

Յուրաքանչյուր քաղաք բազմաբնույթ կապերի մեջ է գտնվում իրեն շրջապատող տարածքի հետ և այդ տարածքի ծնունդն է։ Ինչքան հզոր է քաղաքը և բազմազան՝ գործառույթները, այնքան ընդարձակ է դրա ազդեցության ոլորտը շրջակա բնակավայրերի վրա։

ՀՀ խոշոր քաղաքներն են՝ Երևանը, Գյումրին, Վանաձորը, Վաղարշապատը, Աբովյանը, Կապանը, Հրազդանը, Արմավիրը, Դիլիջանը, Արտաշատը, Իջևանը, Սևանը, Չարենցավանը, Մասիսը, Արարատը, Գորիսը, Գավառը, Աշտարակը, Արթիկը և Սիսիանը։

Գյումրին ՀՀ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է, Շիրակի մարզի վարչական, տնտեսական և մշակութային կենտրոնը և խոշոր տրանսպորտային հանգույցը։ ՀՀ մեծությամբ երրորդ քաղաքը Վանաձորն է։ Լոռու մարզի վարչական, տնտեսական և մշակութային կենտրոնը։

Քաղաքային բնակչության թիվը կազմում է 1901,4  հազար մարդ, որի 56,6 տոկոսը կենտրոնացված է Երևանում: 40 հազարից ավել բնակչութուն ունեցող քաղաքների թվում են Գյումրին, Վանաձորը, Վաղարշապատը, Աբովյանը, Կապանն ու Հրազդանը:

Քաղաքի անունը	Մարդկանց քանակը
Երևան	1075,8	36
Արմավիրի մարզ	265,8	8,9
Արարատի մարզ	258,4	8,7
Կոտայքի մարզ	252,8	8,5
Շիրակի մարզ	239,3	8,0
Գեղարքունիքի մարզ	230,7	7,7
Լոռու մարզ	221,1	7,4
Սյունիքի մարզ	138,9	4,7
Արագածոտնի մարզ	128,5	4,3
Տավուշի մարզ	124,5	4,2
Վայոց ձորի մարզ	50,3	1,7

Թռչուններ

Գանգրափետուր հավալուսն

Գանգրափետուր հավալուսն , հավալուսների ընտանիքին պատկանող, բնադրող-չվող և հազվագյուտ թռչուն, որը գրանցված է Հայաստանի Հանրապետության Կարմիր գրքում։
Մարմնի երկարությունը 160-180 սմ է, թևերի բացվածքը՝ 310-345 սմ, կենդանի զանգվածը՝ 13-14 կգ։ Կտուցը շատ մեծ է՝ նարնջագույն կոկորդային պարկով։ Ոտքերը և թևատակը մոխրագույն են, թևատակի կենտրոնում կա բաց գույնի երկայնակի շերտ։ Բնադրման շրջանում փետրածածկը խամրած սպիտակ է, ներքևից՝ մոխրավուն երանգով։ Գագաթի և վզի հետին մասում կան գանգուր փետուրներ։ Աչքերի շրջանի մաշկը բաց վարդագույնից մանուշակագույն է։ Առաջնային փետուրները և նրանց ծածկողները վերևից սև են։ Երիտասարդը վերևից բաց մոխրագույն-դարչնագույն է, ներքևից՝ աղոտ սպիտակ։ Գագաթը տափակ է, գլխի հետին մասում կան կարճ ցցուն փետուրներ։ Սնվում է ձկներով։

Հանդիպում է Ալբանիայում, Բուլղարիայում, Հունաստանում, Ռումինիայում, Ռուսաստանում, նախկին Հարավսլավիայում, Թուրքիայում, Ուկրաինայում, Ուզբեկստանում և Ղազախստանում, Սիրիայում և Իրաքում, Իրանում, Մոնղոլիայում և Չինաստանում:
Տարածվածությունը Հայաստանում: Հանդիպում է Սևանա լճի ավազանում, որպես չվահյուր: Ամռանը 30–50 առանձնյակների կարելի է հանդիպել Արմաշի և հարակից ձկնաբուծական լճակներում: Բնադրման շրջանում հանդիպում է նաև Արփի լճում:
Ապրելավայրերը: Սևանա և Արփի լճերի ջրային, բուսականությունից զուրկ տարածքներում: Ամռանը, կերակրման նպատակով, այցելում են Արարատյան հարթավայրի ձկնաբուծական լճակներ:

Ուլարներ

Ուլարներ կամ լեռնային հնդկահավեր, փասիանների (ցախաքլորների) ընտանիքի հավազգի Կովկասյան ուլար թռչունների սեռ։Արտաքին կառուցվածքՄարմնի երկարությունը 50-70 սմ է, կենդանու զանգվածը՝ մինչև 3 կգ։ Հայտնի է ուլարների 5 տեսակ՝ տարածված Կովկասում, Հարավային Սիբիրում, Փոքր, Միջին և Կենտրոնական Ասիայում։ ԽՍՀՄ-ում հանդիպում է կասպիական ուլար , որի փետրավորումը մոխրաշիկավուն է, կոկորդը՝ սպիտակ։ Նստակյաց է, հանդիպում է ալպիական գոտու քարքարոտ լեռնալանջերին, 2500-3000 մ բարձրություններում։Արագավազ է, վտանգի դեպքում խույս է տալիս վազքով, թռիչքի է դիմում միայն հարկադրված։ Թռչում է սովորաբար սարն ի վար, ուղղագիծ, սավառնող թռիչքով։ Ձայնը սուր է, վտանգի ժամանակ տնային հնդկահավի ձայնին նման։Բնադրում է մայիս-հունիսին, գետնի վրա։ Դնում է 3-6 ձու։ Սնվում է կանաչ խոտաբույսերով, ծաղիկներով։ Գրանցված է ԽՍՀՄ Կարմիր գրքում։Կասպիական ուլարները չափազանց մեծ, երկար փետուրներով, սալամ կաքավների նման թռչուններ են։ Արուներն ու էգերը արտաքին տեսքով նման են, բայց էգերը մի քիչ ավելի փոքր են, իսկ արուներն ավելի արտահայտիչ գույն ունեն։ Դրանք սովորաբար լինում են մոխրագույն, սպիտակի տարբեր երանգներով, սև, շագանակագույն։ Նրանց մաշկը հաստ է, թավ փետուրներով, որոնք օգնում են նրանց դիմադրել ձմեռային սաստիկ ցուրտ ջերմաստիճաններին, որոնք կարող են իջնել մինչև -40 °C (-40 °F):

Ծովային քարադր

Ծովային քարադր, քարադրների ընտանիքին պատկանող բնադրող-չվող և քիչ տարածված թռչուն, որը գրանցված է Հայաստանի Հանրապետության Կարմիր գրքում։
Արտաքին կառուցվածք
Մարմնի երկարությունը 15-17 սմ է, թևերի բացվածքը՝ 42-45 սմ, կենդանի զանգվածը՝ 38-47,5 գ։ Փետրածածկը բաց գույնի է, ոտքերը՝ սևավուն։ Բնադրման շրջանում արուի գագաթի միջին մասը և ծոծրակը դարչնագույն են՝ շիկակարմրավուն երանգով փոփոխական, իսկ հոնքը՝ սպիտակ։ Գագաթի առջևի մասի սևը չի հասնում սև ակնաշերտին, կրծքի կողքերը սև բծերով են։ Էգի գագաթը և թիկնոցը միատարր դարչնագույն են, գագաթի առջևի մասը, ակնաշերտը և կրծքի կողքերի բծերը՝ մուգ դարչնագույն։ Չափազանց շարժուն և բավական զգույշ թռչուն է։

Բնակման վայր

Բնակվում է ձկնաբուծական լճակներում, լճափերին, մանրաքարոտ գետափերին, ինչպես նաև աղուտներում, աղային և կավային տեղամասերում։