Առաջադրանք 1
Դպրոցների հիմնումը գրերի ստեղծումից հետո
Հայոց գրերի ստեղծումից հետո Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Պարթևը սկսում են վանքերին կից դպրոցների հիմնումը։ Քանի որ Հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի կազմում, ուստի հնարավոր էր դժվարություններ առաջանային այդ նպատակի իրականացման ճանապարհին։ Սակայն Սասանյան Պարսկաստանի գերիշխանության տակ գտնվող Հայաստանի արևելյան հատվածում տիրում էր խաղաղություն, իսկ
Վռամշապուհ արքան և Սահակ Պարթև կաթողիկոսն էլ ինքնուրույն գործելու մեծ հնարավորություն ունեին։ Այսպիսով Հայաստանի արևելյան հատվածում բացվում են բազմաթիվ դպրոցներ, իսկ Վաղարշապատում բացվում է նաև վարդապետական դպրոց, որտեղ կրթելու էին ապագա ուսուցիչների։ Հարկավոր էր դպրոցներ հիմնել նաև Հայաստանի արևմտյան՝ Բյուզանդիայի տիրապետության տակ գտնվող հատվածում։ Այդ հարցը բյուզանդական իշխանությունների առաջ բարձրացնելու նպատակով այնտեղ է ուղևորվում Մեսրոպ Մաշտոցը։ Նրան ուղեկցում էր Մամիկոնյան իշխանական տոհմի երիտասարդ ներկայացուցիչ, հետագայում հերոսացած սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը, որը կաթողիկոս Սահակ Պարթևի քրոջ որդին էր։ Բյուզանդիայում կայսրը ոչ միայն հավանություն է տալիս դպրոցներ հիմնելու գաղափարին,
այլև ցանկանալով մասնակից լինել այդ արդար գործին՝ խոստանում է նյութական աջակցություն ցուցաբերել Մաշտոցին իր այդ նվիրական գործում։ Այսպիսով, դպրոցներ են բացվում Հայաստանի ամբողջ տարածքում, և լուսավորությունը տարածվում է երկրում։
ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՅՈՒն
ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, ԻՐԱՎՈՒՆՔ
Պատմական գործեր, որոնք պահպանել են հայությանը դարերի ընթացքում:
Պատմագրություն։ Պատմությունը անցյալից մեզ հասած նշանավոր փաստերի գանձարանն է։
Պատմությունը հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուր մարդու քաղել իմաստնության դասեր, քանի որ պատմության շնորհիվ կարելի է տեսնել մարդկային որևէ գործողություն իր հետևանքներով կամ արդյունքներով հանդերձ։ Օրինակ՝ Հայկի և Բելի պատմությունից հասկանալի է դառնում, որ եթե մարդ որոշում է ազատ ու անկախ լինել, ապա ցանկացած իրավիճակում հնարավորություն կգտնի ազատ կյանքով ապրելու համար։ Նույն պատմության հիման վրա կարելի է հասկանալ նաև, որ բռնակալ լինել՝ դեռ չի նշանակում ամենակարող լինել, և որ բռնակալները պարտվում են ազատության ձգտողների դեմ պայքարում։ Հասկանալի է, որ Հայկի մասին պատմությունը, որը մեզ է հասել Մովսես Խորենացու շնորհիվ, դարերի ընթացքում միշտ ոգեշնչել է մեր ժողովրդին՝ երբեք չդադարել ձգտելու ազատության և անկախության։
Հայոց պատմիչների՝ IV-IX դարերում գրի առած պատմությունները մեզ հաղորդում են բազում հետաքրքիր, հերոսական ու գեղեցիկ այլ պատումներ ևս։
Հայ պատմագիտական մտքի ամենանշանավոր ներկայացուցիչը V դարի պատմիչ Մովսես Խորենացին է։ Մովսես Խորենացուն դեռևս V դարում ժամանակակիցները անվանել են Քերթողահայր, այսինքն՝ գրական գործունեության հայր, գիտակ։ Խորենացին գրել է «Հայոց պատմություն» հանճարեղ աշխատությունը։ Այստեղ նա ներկայացրել է հայ ժողովրդի
պատմության նշանակալի իրադարձությունների ընթացքը սկզբից մինչև V դար՝ իր ապրած օրերը։
Մովսես Խորենացին իր աշխատությունում ցույց է տվել առաքինությունների առավելության կամ նվազության կապը պատմական իրադարձությունների
ընթացքի տրամաբանության հետ։ Օրինակ, թե ինչպես են պատմական անհատների խիզախությունը, արիությունը, արդարամտությունը և այլ առաքինություններ նպաստել, իսկ դրանց բացակայությունը՝
վնասել պետական և այլ գործերին։
Կորյուն պատմիչը գրել է «Վարք Մաշտոցի» երկը,
որը մեզ հնարավորություն է տալիս ծանոթանալուՄեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայոց գրերի ստեղծման պատմությանը։ Ընթերցելով Կորյունի երկը՝ կարող ենք
ծանոթանալ նաև գրերի ստեղծումից հետո Մեսրոպ Մաշտոցի, Սահակ Պարթևի և նրանց աշակերտների գործունեությանը։
Ագաթանգեղոս պատմիչի «Հայոց պատմություն»
երկը ընթերցելով՝ կարող ենք ծանոթանալ Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման պատմությանը,
Տրդատ III Մեծի կառավարման մի շարք մանրամասների։ Երկում պատմիչը ներկայացնում է նաև Տրդատ III Մեծի և Գրիգոր Լուսավորչի՝ իրեն հայտնի երկխոսությունները։ Ագաթանգեղոսը քրիստոնեությունը Հայաստանում ընդունելու իրողությունը անվանել է Հայոց աշխարհի դարձ դեպի փրկություն։
Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմությունն»ընթերցելով՝ կարող ենք իմանալ IV դարի սկզբից մինչև մոտ 385 թ. ընկած ժամանակաշրջանում հայ
Արշակունիների կառավարման մի շարք ուշագրավ մանրամասներ։
Եղիշե պատմիչի երկը ներկայացնում է Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ հանուն Հայաստանում քրիստոնեության պահպանման մղված պայքարի պատմությունը։ Ընթերցելով պատմիչի «Վարդանի և Հայոց
պատերազմի մասին» երկը՝ կարող ենք ուսումնասիրել 450-451 թթ. Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորած պայքարն ընդդեմ Սասանյան Պարսկաստանի, ծանոթանալ պայքարին մասնակցած մի շարք նշանավոր գործիչների,
ինչպես նաև սովորել բազմաթիվ իմաստուն ու թևավոր մտքեր, օրինակ՝ …Բոլոր չարիքները մարդկանց միտքն են մտնում անուսումնությունից։
Ղազար Փարպեցի պատմիչը շարունակել է հանուն
քրիստոնեության և ազգային ինքնության պահպանման
համար մղված պայքարի պատմությունը։ Ընթերցելով
նրա պատմությունը՝ կարող ենք ուսումնասիրել 481-
484 թթ. սպարապետ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ մղված հաղթական պայքարի պատմությունը, ինչպես նաև ուսումնասիրել Ղազար Փարպեցու
անդրադարձը և մեկնաբանությունները՝ արված Արշակունյաց արքայատոհմի վերջին տարիների և Վարդանանց պատերազմի թեմաներով:
Սեբեոս պատմիչի «Պատմություն» երկը կարդալով՝ կծանոթանաք VI-VII դարերի հայոց պատմությանը, ինչպես նաև մի շարք կարևոր պատմական իրողությունների, որ տեղի են ունեցել Փոքր Ասիայում, Մերձավոր Արևելքում և Իրանում։
Մովսես Կաղանկատվացի պատմիչի «Աղվանից
աշխարհի պատմություն»-ը կարևոր սկզբնաղբյուր է
Մեծ Հայքի արևելյան հատվածի և Աղվանքի պատմության ուսումնասիրության համար։ Ընթերցելով այս երկը` կարող ես ծանոթանալ նշանավոր Վաչագան Բարեպաշտ թագավորի և մի շարք այլ կարևոր պատմական
անձանց գործունեությանը։
Ղևոնդ պատմիչի «Պատմություն» երկը ներկայացնում է արաբական արշավանքները և հայ ժողովրդի մղած պայքարը արաբական տիրապետության դեմ։ Այս սկզբնաղբյուրում կարող ես գտնել նաև հատվածներ
բյուզանդացի և արաբ առաջնորդների միջև նամակագրությունից։
Գրադարանից ընտրել վերևում նշված պատմիչների աշխատաություններից մեկը ,ընթերցել փոքրիկ հատված , պատրաստել տեսանյութ:
Առաջադրանք 2
Իմաստասիրություն (փիլիսոփայություն)
Գիտությունների գիտություն և արվեստների արվեստ, մարդկային զբաղմունքներից ամենավեհը:
Ինչո՞ւ է Դավիթ Անհաղթն այսպես բնութագրել իմաստասիրությունը:
Լույս աշխարհ գալով՝ մարդը սկսում է հասկանալու ճանապարհը, և քանի դեռ չի հասկացել որևէ բանի իմաստը, փնտրում է, հարցեր է տալիս, որպեսզի հասկանա։ Իսկ հասկանալուց հետո էլ փորձում է կատարելագործել այդ իմաստները։ Եվ եթե հաջողվում է կատարելագործել իմաստները, ապա որոշ չափով բարեկարգում է անհատի, հասարակության, մարդկության կյանքը։ Օրինակ, հասկանալով օրենքների իմաստը, մարդիկ դարերի ընթացքում կատարելագործել են դրանց սկզբնական իմաստը, որպեսզի հասարակության մեջ արդարությունն ու մարդասիրությունը առավելանան: Այդպիսով վերացել են ստրկատիրությունը, դաժան մարմնական պատիժները, ստեղծվել
են անվճար կրթության մասին օրենքները և այլն։ Որևէ ընկերախումբ գրքից, այլ ընկերախմբից կամ ավագ սերնդից, որպես խորհուրդ տեսնելով, լսելով և իմանալով ընկերասիրության որևէ լավ սկզբունք (իմաստ),
որդեգրում է այդ մոտեցումը և որոշակի իրավիճակներում առաջնորդվում հենց այդ սկզբունքի իմաստին համապատասխան։ Այսպիսի մարդը մշտապես
գործ ունի իմաստների աշխարհի հետ՝ անկախ այն հանգամանքից, թե ինչ մասնագիտություն ունի կամ ինչ աշխատանք է իրականացնում: Ուստի իմաստասիրելը, այսինքն՝ իմաստասիրությամբ, փիլիսոփայությամբ զբաղվելը, ոչ միայն փիլիսոփաների գործն է, այլև, ըստ էության, յուրաքանչյուր մարդու նախընտրելի զբաղմունքը կարող է լինել, քանի որ իմաստների կատարելագործումով է, որ մարդն ու հասարակությունը կարողանում են ստեղծել, արարել։ Ահա, թե ինչու կարելի է ասել, որ իմաստասիրությունը գիտությունների գիտությունն է, արվեստների արվեստը և մարդկային զբաղմունքներից ամենավեհը։
Դավիթ Անհաղթ։ Դավիթ Անհաղթը հայ և համաշխարհային փիլիսոփայության նշանավոր ներկայացուցիչներից է։ Ծնվել է V դարի 70-ական թվականներին Տարոն գավառում։ Կրթությունը շարունակել է Ալեքսանդրիա և Աթենք քաղաքներում, որտեղ սովորել է
նաև հունարեն: Ըստ ամենահավաստի պատմության՝ Անհաղթ պատվանունը նա ստացել է Աթենքում։ Այստեղ, ընդունված սովորության համաձայն, յոթ տարին
մեկ իմաստասիրական մրցույթ է անցկացվել։ Քաղաքում կանգնեցրել են մի պղնձյա սյուն, որի վրա անցյալի փիլիսոփաների յոթ կարճ միտք են գրել։
Ուսյալ մարդկանցից նա, ով կարողանար բոլոր մտքերը
ճշգրիտ մեկնաբանել, դառնում էր մրցույթի հաղթող։
Դավիթ Անհաղթը նույնպես մասնակցում է այս մրցույթին։ Երիտասարդ ուսանող լինելով՝ կարողանում է բոլորից ճշգրիտ ու արագ մեկնաբանել գրված մտքերը և
ճանաչվել մրցույթի հաղթող։ Ուրախացած տեղի ունեցածից՝ նրա ընկերները նստեցնում են Դավիթին ոսկե վահանի վրա և քաղաքում շրջելով բարձրաձայն վանկարկում՝ Անհա՜ղթ, Անհա՜ղթ։
Վերադառնալով հայրենիք՝ Դավիթ Անհաղթը
ծավալում է գիտակրթական լայն գործունեություն։
Նրա աշխատություններից ամենահայտնին «Սահմանք
իմաստասիրության» գործն է, որի վերնագիրը գրաբարից թարգմանաբար նշանակում է «Փիլիսոփայության
սահմանումները»:Դավիթ Անհաղթն իր իմաստուն աշխատությունում առանձնացնում է չորս հիմնական հարցեր, որոնց պատասխանելով՝ հնարավոր է ստույգ գիտելիք ունենալ յուրաքանչյուր հասկացության վերաբերյալ։ Այդ հարցերն են.1. գոյություն ունի՞ արդյոք.
2. ի՞նչ է.
3. ինչպիսի՞ն է.
4. ինչի՞ համար է։
Իրավունք
Իրավունքը հասարակության մեջ արդարության
հաստատման և պահպանման հիմքն է։ Իրավունքն ուսումնասիրող գիտությունը կոչվում է իրավագիտություն, իսկ ուսումնասիրողները՝ իրավագետներ։ Հայ
իրականության մեջ իրավունքը և իրավագիտությունը
մշտապես եղել են մշակույթի գործիչների ուշադրության կենտրոնում: Դեռևս V դարի վերջերին Աղվանքի հայոց Վաչագան Բարեպաշտ թագավորի հրամանով
կազմվել ու ընդունվել է հոգևորական այրերին, իշխաններին, աշխարհականներին վերաբերող օրենքների ժողովածու, որը կոչվել է Սահմանադրություն:
301 թ. Հայաստանում քրիստոնեության պաշտոնական ընդունումից հետո մեծ զարգացում է ապրում հայ եկեղեցական իրավունքը, որն անվանում են նաև
հայ կանոնական իրավունք: Այն ներառում է տարիների ընթացքում Հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդների, հայոց կաթողիկոսների կողմից և եկեղեցական ժողովների ընթացքում ընդունված օրենքների,
կանոնների ամբողջությունը: Իհարկե, դա չի նշանակում, որ այդ կանոնները կամ օրենքները վերաբերել են միայն հոգևորական այրերին: Այդ կանոնների իմաստը
հարազատ է իրավունքի ընդհանուր և հիմնական սկզբունքին, այն է՝ հասարակական կյանքը արդարությամբ կարգավորելուն: VII դարի հայոց կաթողիկոս Հովհան Գ Օձնեցին հավաքել, ի մի է բերել և
կազմել է հայ կանոնական իրավունքի առաջին ժողովածուն՝ «Կանոնագիրք հայոց»-ը, որը համարվում է նաև կանոնական իրավունքի առաջին ժողովածուն
աշխարհում:
Էլեն Ավետիսյան 